Rebelse Genieën van Andrea Wulf is een rijk, historisch verhaal over een groep eigenzinnige en originele denkers. Het is een groepsbiografie en filosofieboek in één, vol roddel en achterklap, open relaties en de onvermijdelijke ondergang van de Jena groep.
Geen zin om te lezen? Luister hier naar dit artikel.
We zijn nergens zonder verbeelding.
Eéns in de zoveel tijd ontstaat er een bijzondere scene, een groep mensen die hun krachten bundelen en iets nieuws doen en zo de wereld een beetje veranderen. Een aantal getalenteerde, originele denkers komen elkaar tegen. Ze zijn wetenschapper, rebel, filosoof of kunstenaar, vaak misschien wel dat alles tegelijk. Ze raken aan de praat, tot diep in de nacht en vervolgens dagen achtereen. Ze raken bevriend, inspireren elkaar en het aura van enthousiasme en nieuwe ideeën dat om hen heen hangt trekt nog meer interessante mensen aan. Parijs was in de jaren ’20 zo’n magneet voor hemelbestormers en kunstenaars. In een café in Montparnasse kon je op één avond Josephine Baker, Ernest Hemingway, Pablo Picasso en André Breton tegenkomen. Of denk aan Andy Warhol’s Factory in New York, Virginia Woolf’s Bloomsbury Group, Mondriaan en de kunstenaars van De Stijl, de dichters van de Beat Generation, de Harlem Renaissance en aan Mexico en Frida Kahlo.
Aan dit rijtje kunnen we ook het Duitse plaatsje Jena toevoegen. Rond 1790 ontstond daar een groep mensen waar de vonken van afsloegen en die een blijvende invloed hebben op ons denken, tot de dag van vandaag. Reden genoeg om daar eens op in te zoomen.
‘No book about German philosophy has any right to be this fun’
Het boek Rebelse genieën van Andrea Wulf is een groepsbiografie en heeft als ondertittel: De eerste romantici en de uitvinding van het ik. De recensies in de kranten zijn heel positief. NRC kopt: ‘Dit boek is een adembenemend verslag van de geboorte van de romantiek’ en ook Arnon Grunberg is positief in zijn recensie in de Volkskrant. Ook de internationale pers zegt in koor: ‘lees dit boek’.
Goed, de geboorte van de romantiek dus. Misschien denk je nu niet direct: kom maar door met dit verhaal, maar blijf nog even doorlezen, laat me je meenemen.
Het lijkt wel een soap!
Jena is in 1790 een universiteitsstadje waar de grootste denkers dagelijks samenkomen om hun ideeën te scherpen: filosofen, schrijvers, dichters en natuurwetenschappers. Omdat Duitsland toen nog versnipperd was in zo’n 1500 staten, was censuur (overal heel gebruikelijk destijds) daar niet te handhaven. Jena kende daarom veel intellectuele vrijheid. In Duitsland werd 4 tot 5 keer zoveel gelezen dan elders in Europa. Ter vergelijking: Engeland kende in die tijd nog maar twee universiteiten, Duitsland had er vele en Jena was het epicentrum. Op dat moment was er nergens ter wereld een stad te vinden waar meer uitgesproken vrijdenkende mensen bij elkaar te vinden waren.
De bekendste figuur die je toentertijd in Jena kon tegenkomen is Duitslands lieveling, schrijver Johann Wolfgang von Goethe. Hij is naast met zijn gedichten en toneelstukken ook druk met het bestuderen van rupsen en kikkers samen met zijn goede vriend, de natuurwetenschapper Alexander von Humboldt. Op de universiteit trekken de lezingen van filosoof Johann Gottlieb Fichte volle zalen. Fichte neemt het niet nauw met zijn prikkelende visie en uitspraken. “Er is geen door God gegeven waarheid.” De wereld via het eigen, individuele denken begrijpen is echt een revolutionair idee en studenten komen van heinde en ver om hem te horen spreken.
Rebelse Genieën bundelt een reeks portretten van de originele denkers die samen de Jena kring vormen. Wulf geeft een centrale positie aan een vrouw: Caroline Böhmer-Schlegel-Schelling. Op haar 21ste werd ze voor het eerst weduwe, ze werd met haar dochter vanwege haar sympathieën voor de Franse Revolutie gevangen gezet, kwam in de cel erachter dat ze zwanger was geworden van een one-night-stand met een jonge Franse soldaat en tja: dat was in die tijd onvergeeflijk. Zijzelf vond dat onzin: ‘Waarom zou ik mijn leven lang moeten boeten voor een stommiteit van 1 nacht terwijl mannen daar nooit voor boeten?’ Uiteindelijk ontfermt August Wilhelm Schlegel zich over haar. Na haar vrijlating komt ze bij hem wonen in Jena. Ze hebben een open huwelijk en werken samen aan vertalingen van het werk van Shakespeare die geroemd worden en tot de dag van vandaag een standaard zijn. Hun huis wordt de vaste ontmoetingsplek voor de Jena groep, ze filosoferen er samen op los over het belang van vrijheid, natuur en ‘het ik’. Maar intussen wordt er ook gedronken, geruzied en overspel gepleegd. De grote denkers blijken soms behoorlijk kleinzerig te zijn, jaloers, egoïstisch. Het lijkt af en toe wel een soap!
Alles is verbonden, een romantisch idee
Het is deze groep mensen die de uitvinders van de Romantiek zijn. Het woord romantiek roept allerlei associaties op, wat is Romantiek? Dineren bij kaarslicht? Een cliché? Een bosje bloemen? Misschien ken je het als een stroming in de kunstgeschiedenis. Schilderijen waar woeste natuur op wordt afgebeeld en hier en daar een mens die op een rots staat te mijmeren. Een idee uit de Romantiek is dat de mens deel uitmaakt van een groot, levend organisme. De mens, het zelf en de natuur zijn één. Het was tot die tijd gebruikelijk om bijvoorbeeld een dier als een soort machine te zien. Geschapen voor de mens, iets om te gebruiken. Descartes dacht dit, maar in de filosofie van de Romantiek werd dit idee verworpen. Romantici vonden dat de verlichting te ver was doorgeslagen en dat de verbeelding heel belangrijk was. Wetenschappers zaten in deze tijd vooral achter hun bureau diep te denken, of ingezoomd te kijken door hun microscopen. De romantici zeiden: stap van achter je bureau vandaan en ga de natuur in, er is meer te ontdekken:
‘What speaks to the soul escapes our measurements’
– Alexander von Humboldt
Waarom deze omslag in denken?
Lang werd de wereld geregeerd vanuit religie. God stond centraal. Tijdens de renaissance (1300) verschoof dat wereldbeeld en nam de mens zelf een centralere positie in. De wereld was echter nog sterk hiërarchisch. Als je als een dubbeltje werd geboren, bleef je dat ook. Persoonlijke vrijheid bestond niet, voor niemand. Tijdens de verlichting (1700) ontstond er weerstand tegen die hiërarchische wereld. Kan een dubbeltje toch een kwartje worden? In Frankrijk is men de adel en het grote verschil tussen arm en rijk zo spuugzat dat de Franse Revolutie uitbreekt. Tegelijk verlaten ook heel wat mensen Europa om in Amerika hun geluk te beproeven. Die droom leek voor iedereen bereikbaar voor de prijs van een bootticket. Intussen neemt de wetenschap een vlucht, er worden allerlei uitvindingen gedaan. De verlichting is ook letterlijk een licht op iets schijnen. Men was klaar met mystiek en geloof, het ging alleen nog om de rede, logica, feiten en bewijzen.
Vervolgens ontstond eind 1700 de Romantiek. Een deel van de wetenschappers, schrijvers en filosofen zei: ja, wetenschap, en rede, maar om de wereld echt te snappen heb je meer dan feiten nodig. De onttovering van de wereld was volgens hen te ver gegaan. Het idee is dat je ook nog steeds verwondering en verbeelding nodig hebben om echt verder te kunnen komen.
De Jena kring discussieerde veel over het ik, individuele vrijheid en over hoe we de wereld kunnen begrijpen. Is dat door gewoon te kijken, te observeren? Objectief waarnemen? Kan dat wel? Kijken we niet altijd door een persoonlijke, gekleurde bril?
Simpel gezegd: twee mensen kijken naar dezelfde situatie (bijvoorbeeld een ouderwetse Sinterklaasintocht met zwarte pieten) en zien beiden iets heel anders.
Zijn we teveel met onszelf bezig? (Is dit een retorische vraag?)
Inmiddels vinden we het normaal ons oordeel over de wereld te vormen door het prisma van het ik: het is de manier waarop we onze plek in de wereld begrijpen. Ons geloof in dat we vrij zijn om te doen en laten wat we willen komt uit de romantiek. De Jena groep bevrijdde “het zelf” maar misschien zijn we doorgeslagen. We zijn het gewend te denken dat we ons leven kunnen vormgeven zoals we dat zelf wensen. Mits je je schouders eronder zet. Dat het soms lastig kan zijn, oké, maar het is mogelijk als we maar willen. Het is de vraag of dit echt zo is, we koorddansen tussen onze geliefde vrije wil en egoïsme. Zelfvervulling is immers ook niet alles. Dit lijkt door de klimaatproblematiek te kantelen, want dat is een niet te overzien, collectief probleem. Greenwashing is niet voor niets een handige tactiek omdat het inspeelt op individualiteit, je het idee geven dat je persoonlijk in ieder geval het juiste doet, in jouw realiteit.
Ik vraag me af wat de volgende plek zal worden, wie de hoofdpersonen zijn die ons denken opnieuw revolutionair zullen beïnvloeden, want anders denken is nodig, geloof ik. Al hoop ik dat het opnieuw eigenlijk allemaal zal draaien om verbeelding. Kunst laat ons zien wat cijfers niet altijd inzichtelijk kunnen maken, is ook de conclusie die Andrea Wulf in deze geweldige biografie trekt.
Kortom, ik ben heb me enorm vermaakt bij het leren kennen van de Jena groep. Ik zag ze levendig voor me tijdens het lezen en ze inspireren me. Sterker nog, ik ga deze zomer op vakantie naar Jena en Weimar. Ik wil door die straten lopen en even door de sluier van de tijd heen een glimp opvangen van deze bruisende periode. Kijken naar het meer in Jena en me voorstellen hoe Goethe daar in de winter schaatste. Dat is pas romantisch, niet?
Rebelse genieën van Andrea Wulf. Uit het Engels vertaald naar het Nederlands door Fennie Steenhuis, Mijke van Leersum en Nannie de Nijs Bik-Plasman.